کاربری قنات‌ها در تمام کشور برای کشاورزی است، فقط کم و زیاد بودن آب می‌تواند در نوع کاربری آن اثر بگذارد مثلاً قنات‌هایی که پرآب بودند در کنارشان آسیاب آبی هم ساخته می‌شد و آن‌ها دارای پایاب‌های زیادی بودند.
چه شد که گذشت روزگاران ما را به سویی برد که به کشتزارها بی‌حرمتی کنیم در حالی که پیشینیان ما بر سر راه درختان نور می‌افشاندند.چه باشکوه است بردن آب دامنه کوهستان‌ها به حاشیه کویر. درون این قنات‌ها ناگفته‌هایی از تمدن‌هایی که به واسطه آن سر برآوردند وجود دارد که رفته رفته با خشک شدن آن‌ها این میراث هم به سوی نابودی می‌رود.
محمد برشان نویسنده پیشینه قنات در تاریخ ایران و کارشناس آب منطقه‌ای کرمان که شناسنامه قنات‌های کرمان را تدوین کرده درباره پیشینه قنات و وضعیت آن‌ها در کشور می‌گوید: نخستین قنات‌ها در شهداد کرمان شکل گرفت، تمدن شهداد یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های ایران به تمدن آرات‌ها معروف است و این تمدن با تمدن سومری و عیلامی معاصر بوده است و ارتباطات بازرگانی نیز با هم داشته‌اند.
انواع قنات‌هابرشان می‌گوید: اگر بخواهیم درباره انواع قنات‌ها صحبت کنیم ما سه نوع قنات داریم: قنات‌های کوهستان، قنات‌های دشت و قنات‌های رودخانه‌ای.قنات‌های رودخانه‌ای هوابین هستند یعنی اگر آن سال باران زیادی ببارد قنات آب دارد و اگر آن سال رودخانه به دلیل نبود بارش آب نداشته باشد قنات هم آب ندارد. در مقابل قنات‌های کوهستانی و دشت همیشه آب دارند و جزو قنات‌های هوابین نیستند.معماری قنات‌ها در طول قرن‌ها هیچ تغییری نکرده است، قنات عبارت است از کانالی که آب در آن جریان دارد و دارای تعداد زیادی چاه و مادر چاه است، قنات‌ها با هم تفاوت دارند، قناتی مثل قنات قصبه گناباد 300 کیلومتر طولش بوده و مادرچاه آن 300 متر است اما قنات‌های کوچکی هم وجود دارند که چندین چاه دارند. قسمت‌های مختلف یک قنات را مادرچاه، مظهر، هرنج و تعدادی چاه تشکیل می‌دهد.
قنات‌ها و پیشرفت تمدندرباره شکل‌گیری تمدن‌ها به واسطه وجود قنات‌ها می‌توان گفت: ما دو نوع تمدن داریم: تمدن رودخانه‌ای و تمدن قناتی. تمدن‌های بزرگ مثل تمدن نیل در آفریقا، تمدن فرو در امریکای لاتین، تمدن شوش، تمدن شهر سوخته، تمدن سند و گنگ و تمدن چین تمدن‌های بزرگ رودخانه‌ای هستند و شهرهای بزرگی مثل لندن، پاریس، اصفهان و قاهره در کنار رودخانه‌ها ساخته شدند، در مقابل این تمدن‌ها تمدن قناتی داریم که شهرهایی مثل کرمان، بم، یزد، کاشان، نایین، بیرجند، اردستان، گناباد، طبس، ری، قم و سبزوار شهرهایی هستند که اگر قنات نبود شکل نمی‌گرفتند، اهمیت تمدن قناتی اینجا نشان داده می‌شود. آب اساس تمدن و آفرینش است و بدون آن تمدنی شکل نمی‌گیرد. به دلیل نبود رودخانه در مناطق ذکر شده قنات ساخته شد و از این‌رو تمدن قناتی در جهان مختص ایران است و در هیچ جایی چنین تمدنی وجود ندارد. ایران با داشتن 39 هزار رشته قنات، نخستین کشور قناتی جهان است و عمان به عنوان دومین کشور قناتی فقط 3 هزار قنات دارد و می‌توان گفت هر جای جهان قنات دیده می‌شود ردپایی از ایرانی‌ها در آنجا است.
کاربری متفاوت قنات‌ها در نقاط مختلف کشورکاربری قنات‌ها در تمام کشور برای کشاورزی است، فقط کم و زیاد بودن آب می‌تواند در نوع کاربری آن اثر بگذارد مثلاً قنات‌هایی که پرآب بودند در کنارشان آسیاب آبی هم ساخته می‌شد و آن‌ها دارای پایاب‌های زیادی بودند.
قنات‌ها از نظر معماری تفاوت‌هایی نیز دارند، مثلاً می‌گویند قنات اردستان دو طبقه است، در این قنات آب از دو منطقه مختلف در یک سطح جریان پیدا می‌کند. منشأ آب یک جا بوده ولی چون به دو سمت مختلف در کنار هم می‌رفته مجبور بودند یک چاه را بالاتر بزنند و یک چاه را پایین‌تر، آب از دو طبقه عبور نمی‌کرده و در جوار هم بوده ولی فقط اختلاف عمق داشتند. قنات قصبه بزرگترین و قدیمی‌ترین قنات جهان، مربوط به 2700 سال پیش و تنها اثر ثبت شده خراسان بزرگ در سازمان جهانی یونسکو است که در گناباد واقع شده است. قنات قصبه گناباد از شاهکارهای آبی جهان است. طول این قنات بیش از 33 کیلومتر است. قنات سابقه تاریخی دارد و ناصر خسرو قبادیانی از این قنات نام برده و در کنار آن به استراحت پرداخته است. ناصر خسرو عمق چاه قنات را 700 گز و طول آن را 4 فرسنگ ذکر کرده است. رشته اصلی قصبه که 131 هزار و 35 متر طول دارد، در امتداد دره پرآب خانیک حفر شده است. این قنات با دستکش‌هایش درازترین قنات در جهان شناخته می‌شود.
روحیه پهلوانی و صلح‌طلب بودن در تمدن قناتیتمدن قناتی تمدن خاص خودش است. در تمدن قناتی هرگز نمی‌بینید که مردم به جایی حمله کرده باشند و در تاریخ نمی‌خوانید شهرهایی مثل کرمان، یزد، نایین و کاشان روحیه تهاجمی داشته و به جایی حمله کنند، مردم تمدن قناتی مردمی صبور، آرام و زحمتکش بودند و خصوصیات پهلوانی زیادی داشتند و عرفا و پهلوانان زیادی در این تمدن پرورش یافتند.از طرف دیگر شاهد هستیم که خود قنات باعث همکاری‌های اجتماعی و هم‌افزایی در جامعه شده است. اما مردمانی که با قنات سرو کار داشتند زمانی که به قنات‌شان تعرض می‌شد با افراد متجاوز با مسالمت برخورد می‌کردند زیرا اگر غیر از این برخوردی داشتند آن مهاجم نخستین کاری که می‌کرد نابود کردن قنات و بستن آب داخل آن بود و به این ترتیب هست و نیست آن‌ها تهدید می‌شد. به خاطر همین، افرادی که از قنات استفاده می‌کردند همیشه روحیه صلح‌جویی و مسالمت داشتند که فرهنگ آن هنوز هم باقی است.
ثبت ملی و جهانی قنات‌ها مهمترین عوامل در زنده کردن تمدن قناتی است. قنات‌های بم در جهان بی‌نظیر هستند. مجموع آورد 5 قنات بم به اندازه آب زاینده‌رود در سال‌های پرآبی بیان شده و این قنات‌ها پرآب‌ترین قنات‌ها در دنیا به حساب می‌آیند.قنات گوهر ریز جوپار، قنات قصبه گناباد، قنات ابراهیم‌آباد اراک، قنات مون‌اردستان قرار است ثبت جهانی شوند که پرونده آن در مرکز بین‌المللی قنات‌ها موجود است و یونسکو هم موافقت خود را برای این کار اعلام کرده است.
